HENESIS

FADE IN

1. INT. HUT.
Karimlan sa dibdib ng dampa na buong lamyos na itinataboy ng malamlam, banayad na umiindak na sindi ng lampara.

Unti-unting aagos ang paksang himig, ‘Nasaan Ka, Irog’ ni Nicanor Abelardo o ‘Hatinggabi’ ni Antonio Molina, basta may malamyos na katangian ng oyayi o awit sa paghehele ng sanggol.

Pananaw ng pitong-taong-gulang na si TARANG ang lente ng kamera—na mula sa inaantok na kisap ng pilik-mata, magiging magaslaw, mabilis upang ipahiwatig ang pagdaloy ng rapid eye movement (REM) sleep… yugto sa bingit ng ulirat at malalim na paghimbing.

Mula sa asul-lunting ubod sa sindi ng lampara, tila bukal na bubulwak ang liyab ng apoy, aagos na tila batis… itatambad ang mga aninong nangakaluhod; unti-unti, malamyos na titindig, iindak sa bawat kislot-kilos ng apoy—sina TATAY, NANAY na kilik sa kanyang baywang ang dalawang-taong-gulang na supling, si ISANG; ang manghihilot na si TIA ORANG; ang babaylan na si TIO LONGHINO; ang balong si PAULA; at ang aligaga-sa-larong musmos, si TARANG na pahapyaw na hahagod ng kanyang ulirat-pananaw sa indak at indayog ng katawan ng mga tauhan.

Maaari marahil na itagni sa himig ng kundiman-oyayi ang taimtim at masasal na kiliti ng ‘Rites of Spring’ ni Igor Stravinsky upang ipahiwatig ang yakap/yapak sa lupang gawi’t gawa sa pagsisinop ng kabuhayan sa kaingin.

Sa isang sulok ng field of vision ni TARANG, mapapansin na sinilo ni PAULA ang TATAY na nakaakay sa NANAY na may kilik na supling. Tila Circe sa kanyang kawan ng mga baboy si PAULA, iwawaksi ang kanyang mga saplot sa katawan, hubad na iaalay ang kanyang pagkababae…

Bahintulot na tatalima sa paanyaya sa sayaw ng pakikipagtalik ang TATAY habang mulagat na nakatanaw, kumakaway, sumasaway na pasayaw ang NANAY.

Nagliliyab ang kabuuan ng paligid, natutupok ang lukob ng mga dahon, tangkay, sanga’t bulas ng dawag. Mula sa lagablab, papailanlang ang laksa-laksang pakpak ng mga gamu-gamo’t paru-paro… mag-aanyong buhawi ang mga lagas na pakpak.

Titis, alipato’t abo na bubuhos na ambon sa lupa ang nagliliyab na pakpak, kasabay ng masigabong awit ng KORO.

                                    KORO.
                                                Amang Panginoon, kami’y sumasamba
                                                Kami’y magpapagal, kami’y tatalima
                                                Sa atas mo noon— ibinabandila
                                                Sa buhos ng pawis sa bawat paglikha.

                                                Sa abo’t alabok ng abang lupain
                                                Dito magsisinop niyong tagubilin—
                                                “Magparami kayo ng laksang nilikha,
                                                Iba’t ibang hayup, samut-saring punla.”

                                                Sa lilim ng langit, uulan ang tuwa
                                                Kahit pa may unos, tagtuyot, dalita…
                                                Kami’y magpapagal, susunod na kusa
                                                Sa atas mo, Ama—ang aming tadhana!

Habang papahina ang awit ng KORO, unti-unting aagos ang samut-saring huni ng mga kulisap, palaka, kuwago, at iba pang buhay-ilap sa paligid; nakatagni ang ganitong tunog sa banayad na paghinga ng nahimbing nang si TARANG, nakatagni pati masasal na pintig ng puso ng kanyang mga katabi sa pagtulog.

2. EXT. IMMEDIATE ENVIRONS OF HUT IN SWIDDEN CLEARING. AFTERNOON

Pigil-hiningang buhos na buhos ang loob ni TARANG sa buntot ng nakadapong tutubi, sa awang ng kanyang hintuturo’t hinlalaki na nakaambang humuli sa kulisap.

                                                           

                                    TARANG. (Voice over.)

Magagawa mo ba ito,

                                                Pigil sa ikot ng mundo?

                                                Pati daloy ng sandali

                                                Tumitigil sa daliri?

           

            CUT TO:

Walang kurap na nakamasid si TARANG habang naglalaban ng gagamba sa samputol na tinting.

            TARANG. (Voice over.)

                        Ikukumpas itong kamay

                        Habang ang aking hininga’y

                        May awit na sasabayan

                        Kaigtingan ng labanan…

           

            CUT TO:

Nakatuwad, sapupo ng dalawang kamay ang baba habang nakangiti; mataman ang pagmamasid sa parade ng mga langgam na hantik sa lupa, may tangay na kumikiwal pang bulate.

            TARANG. (Voice over.)

                        Lagi akong nagmamatyag

                        Kung lupa’y may ibubunyag…

                        Lagi itong pumipintig

                        At ako ay makikinig…

            CUT TO:

Matsing wari na nakapangunyapit sa sanga ng punong bayabas si TARANG, namimitas, nanginginain, isinisilid sa loob ng suot na kamisete ang mga napitas; mistulang buntis sa nakaumbok na mga bayabas sa kanyang tiyan.

            TARANG. (Voice over.)

                                   

                        Kandungan ko’y mga ulap,

                        Kanlong ng lunting pangarap…

                        Mga d’wende at diwata

                        Kalaro ng bawat bata…

                        Ginagawa mo ba ito

                        Bumuo ng paraiso?

                        Makakaya mo pa kaya

                        Magtanim ng laksang tuwa?

3. EXT. ENVIRONS OF HUT IN SWIDDEN CLEARING. LATE AFTERNOON.

Nasa harapan ng dampa ang NANAY, kilik—tila ihinulma sa kanyang baywang—si ISANG, nagbububusa sa yamot. Nakakubli naman sa mga kulumpon ng halamang ligaw si TARANG, nakasalampak, kampante sa panginginain ng bayabas.

                                    NANAY. (Yamot.)

T-a-r-r-r-a-a---a—ang! T-a-r-r-r-a-a---a—ang! Parine kang damuho ka!

Nahan ka na ba? T-a-r-r-r-a-a---a—ang!

Napakalagalag naman talaga…

                                    (Tatampalin ang kilik, na papalahaw sa iyak.)

Ikaw naman, napakaligalig mo. Kung natulog ka sana kangina, nakatapos na ‘kong magbayo’t magtahip ng isasaing.

Pulos kayo pampatagal sa gawain.

                                    (Sa kilik na si ISANG.)

                                                Oy, oy, oy… Tumahan ka. Tahan!

                                    (Sa ‘di-nakikitang si TARANG.)

                                                T-a-r-r-r-a-a---a—ang!

Ay, Tarang. Makikita mong bata ka ‘pagdating ng Tatay mo!

Kung dito ka na lang naglaro sa loob ng bahay, nakapag-iwi ka sa kapatid mo… naihanda ko na sana ang pansaing natin, damuho ka!

Nahan ka na ba?

T-a-r-r-r-a-a---a—ang!

                                    TARANG. (Sa sarili.)

Haay! Si Nanay talaga… mapupunit ang lalamunan sa paghiyaw..

Bakit na lang kasi hindi ‘intayin na dumating si Tatay para tulungan s’ya?

Bakit hindi na lang ‘antayin na lumaki ako… para ako na lang ang magbayo ng palay?

(TARANG finishes the last of his guavas, belches, rises, trudges off toward his piqued NANAY.)

NANAY. (Makikita ang anak na palapit.)

Nariyan ka lang pala, damuho ka! Pinagtataguan mo pa ako! ‘Antayin mong dumating ang Tatay mo, talagang malilintikan ka…

                                    TARANG. (Ituturo ang isang landas sa ‘di-kalayuan.)

                                                Hayun po, ‘Nay. Parating na si Tatay.

4. EXT. ENVIRONS OF HUT IN SWIDDEN CLEARING. NEAR DUSK.

TATAY unhitches carabao off its cart yoke, amiably chats up the animal as he tethers it to a tree.

                                    TATAY. (Visibly tired but radiates calm.)

Bakit naman ‘tong si Bokal, ni hindi manginain man lang sa tabing daan… kahit makuyad kung patigil-tigil para manginain, tuloy lang ang lakad… Tiyak na gutom ‘to—aba’y mahaba ring lakaran mula Malig hanggang dito.

                       

(Kay TARANG.)

Hala, ikuha mo muna kahit sambungkos na kumpay si Bokal. Maipakain muna bago maisauli sa Kakang Longhino.

Patakbong tatalima si TARANG, kagyat na maglilikom, magbibigkis sa bisig ng dayami mula mandala sa ‘di-kalayuan.

                        NANAY. (Sa asawa. May kutob.)

                                    Sa Malig ka nanggaling?

                        TATAY.

                                    Napasingkaw sa gawa. May nabayarang hiniram.

Palapit si TARANG, kipkip sa bisig ang sambungkos na dayami.

                        NANAY. (Shifts to chirpy, shrewish mode. Cites TARANG.)

Ay, ang damuhong ‘yan. Maghapon na namang gumala. Nagbabad sa araw. Nakikipagharutan ‘ata sa mga tiyanak at nuno sa punso. Ni hindi matigil sa bahay. An’tigas ng ulo.

Ibubunton ni TARANG sa harap ni Bokal ang mga dayami. Titingin muna ito sa paslit saka yuyukod, manginginain.

                        TARANG. (Sa kalabaw.)

Amoy-bayabas ako, ‘no? An’dami kong napanguha. Nakain ko lahat.

                                    TATAY. (Kay TARANG. Himig-kunsintidor.)

‘Kala ko ba’y nagbabait ka na? Kung saan-saan ka daw gumalugad. Dapat nilalaro mo si Isang, ‘di ba?

                                    TARANG. (Kamot sa ulo.)

                                                Opo…

Eh, minsang ipinanghuli ko ng tutubi si Isang—niligis niya, kawawa naman.

No’ng nagsapot naman kami ng gagamba, dinaklot niya. ‘Tapos, isinubo po. Nilunok.

                                    TATAY. (Galak na halakhak. Ingunguso ang tiklis sa kariton.)

Ay, h’wag na h’wag ilalapit si Isang sa dala ko. Baka lulunin n’ya ‘to.

                                    TARANG.

                                                Po?

                                    NANAY.

                                                Ay, may dala ka pala…

TATAY. (Huhugutin ang  gulok sa tagiliran, tatastasin ang tiklis sa kariton.)

            May bagong alaga si Tarang—si Hitsang, ha-ha-ha-ha!

Gigibik ang baboy habang inot na lumalabas mula tastas na tiklis, lilinga-linga. Lalapit dito ang NANAY, kakamut-kamutin sa tiyan ang baboy.

           

NANAY.

                        Inahin na ‘to.

            (Kay TARANG.)

Ganito, kakamut-kamutin mo dito palagi. Para umamo sa                           ‘yo.

                                               

                                    (Kay TATAY, habang iniaabot si Isang.)

Kargahin mo nga muna si Isang. Amina muna ‘yang gulok, ikukuha ko ng makakain si Hitsang… gutom na tiyak ‘yan.

                                    TATAY. (Sa anak.)

                                                           

Ang aming munting mutya! Kumakain ng buhay na gagamba… Ano ba ang lasa ng gagamba? Malinamnam?

ISANG makes gurgling sounds, giggles as TATAY tickles her and does an impromptu dance with her in his arms.

NANAY emerges from the bushes with a fire-hewn block of wood—a feeding trough—with several semi-ripe papayas in her arms; the items somehow resemble a woman’s breasts turgid with milk and her cleft fully dilated to a croupe. After a few beats, she sets down the trough and papayas before the pig.

The sow digs in, lapping and gnawing at the papayas in the trough as if in earnest cunnilingus.

            NANAY.

                        Sa Malig ‘to nanggaling?

            TATAY. (Paiwas.)

Do’n nga. Dagdag na punla sana ang pakay ko. Kamukat-mukat nga, nasukol ako.

Si Paula. Eh kahit anino ng babaeng ‘yon, talagang ayokong masipat. Hindi talaga ako nakaiwas.

                                    NANAY. (May hibo ng panibugho.)

                                                Mababayaran naman natin s’ya sa susunod na gapasan.

                                    TATAY. (Apologetic.)

Walang kaabug-abog, nasa tagiliran ko na pala. Daig ko pa ang palakang dinakma.

Sumadya raw ako sa bahay niya. Do’n na raw ako mananghalian. Ano pa’ng magagawa ko. Sunod na lang ako.

           

                                    NANAY. (Quizzical, apprehensive.)

                                                Sunud-sunuran?

TARANG eyes his parents in askance, trying to make sense of the edginess in the tones of their voices.

TATAY. (Brushes aside the woman’s fears. Takes on a reassuring tone of voice, but subtle hints of sensuousness ooze from the chores he describes.)

Sa paminggalan lang ako kumain. Hingi pa nga ako nangangalahati sa kain, inumpisahan nang umungot..

Kung p’wede raw bang ipagsalok ko siya ng tubig… punuin ang mga banga’t kalamba. Igib naman ako.

‘Tapos, kung p’wede raw bang ipagsibak siya ng panggatong… Dalawang bunton ang tinilad ko, ay, tagaktak naman talaga ang pawis ko.

Hindi pa ‘ko natutuyuan ng pawis sa singit, may kasunod na ungot. Parang ayaw akong tantanan ba?

Kung p’wede raw bang tingnan ko ang mga alaga niyang baboy.

NANAY. (Still uneasy, Takes ISANG from TATAY, eases the child to her waist like a bolo to be drawn.)

‘Tapos?

TATAY. (Reassuring, soothing, salving the wife’s wounded feelings.)

Bulaan ako kapag sinabi kong walang kasunod na hiling.

NANAY. (Grins, slowly eases.)

Nasundan pa?

TATAY.

Hindi lang tingin-tingin. Pinapalitan ang nagapok na bakod ng kulungan. Tatlong baboy. Bulugan ang isa.

Pukpok-pawis na naman sa kural. Nangamoy-baboy ako, lupaypay pa sa pagod…

                                    NANAY.

Basta may kapalit. Kahit limang gatang. O ‘yung sansalop na asin na hiniram natin.

                                    TATAY.

‘Yon nga. Aniya: “Ayusin mo, kapalit ng sansalop na asin, para mabawasan ang utang mo sa tindahan ko.”

                                    NANAY. (Patianod.)

                                                O, gano’n naman pala…

                                    TATAY.

                       

‘Ayun nga, pero may pahabol, sabi pa: “O, ito—para kay Tarang mo, para may maalagaan. Ku’nin mo na ‘yang isang babae.”

Gulat ako, an’saya, naalala ni Paula si Tarang natin.

An’ya: “Patabain mo. Kung manganak, mas mainam.”

Kaya, hayan. Dinala ko na. Eh, buntis na yata. Ang habilin kasi: “Kapag nanganak, hati tayo.”

                                    NANAY. (Hapyaw na sisipatin ang baboy.)

Buntis nga yata. May pakislut-kislot sa tiyan. ‘Di ba may bulugan si Paula?

                                    TATAY.

                                                An’laki no’n.  Talagang utugan.

NANAY grins, nods, proceeds to the hearth outside the hut as TATAY harnesses the pig across its shoulders, then, hands the leash to TARANG, as if in an investiture rite.

            TATAY.

                       

‘Ayan. May bago kang kalaro. Ipanguha siya ng makakain. Araw-araw, hane? Umaga’t hapon. Patabain mo si Hitsang.

5. INT. HUT. TWILIGHT/ANGELUS.

Nakasalampak sa lapag ang pamilya, natatanglawan ng liwanag ng apoy mula dapugan, nakaharap sa kanilang hapunan—sinabawang talbos ng kamote’t kamatis, kanin, dildilang asin…

Nakapikit sa pag-usal ng dasal ang mag-asawa; nakamata lang ang dalawang bata.

                                    TATAY. (Taimtim.)

Salamat po, Panginoon,

sa mga biyayang kaloob mo ngayon.

Bigyan Mo po kami ng lakas

Sa aming mga gawain bukas..

6. INT. HUT. EVENING.

TARANG is washing the dishes at the batalan while NANAY is unfolding two mats, setting them side by side upon the bamboo floor. TATAY has ISANG seated on his knees, plays with her.

7. EXT. HUT. EVENING.

Hitsang, the sow rubs its sides against the hut’s post to which it was tied; then, sow walks clockwise, getting its leash shorter and tighter; then, it proceeds in a counter-clockwise walk before plopping down and dozing.

8. EXT. HUT. MORNING.

TATAY drives the last of the stakes into the ground, completing an enclosure for the sow.

TARANG leads the pig into the pen; loosens, takes out its leash, nudges HITSANG into her new home.

                                    TATAY. (Sets feeding trough into the pen.)

Hayan! Kahit sa baboy, mas ibig na walang gapos. Basta makakakilos—kahit pa nakakulong.

NANAY comes into view, with a flat basket of rice husks—bran, finely ground grains (binlid), and all—and a pail of kitchen wash. She pours wash into the trough, then, dumps there the husks. HITSANG digs in.

9. EXT. SWIDDEN PATCH. MORNING.

Matsing wari na mahigpit nakapangunyapit ang mga paa’t kamay habang umuusad paakyat sa puno ng papayang ligaw si TARANG.

Pipitas siya ng bunga, isa-isang isisilid sa buslong nakatali sa kanyang tagiliran.

Bababa, mala-bayawak sa pagdausdos pababa, una ang kaliwang paa sa paglatag sa lupa, nakahagod ng tanaw sa iba pang puno ng papayang ligaw sa paligid.

Tatamaan ng tanaw ang isa pang puno ng papayang ligaw, hitik sa bunga, sa ‘di-kalayuan.

Tiyak ang mga hakbang niya patungo doon.

May masasagi siyang hiblang bakas ng gagamba. Tatantangin ang hibla—maganit, matibay.

Tutuntunin niya ang ginapangan ng hibla sa mga dahon ng halamang ligaw; isa-isa, maingat na uungkatin ang mga tuyong dahon na dinaanan ng hibla; sa huli’y matutuklasan niya ang gagamba, nakaidlip sa lukong ng tuyong dahon.

Namimilog ang mata sa galak, kukunin niya ang gagamba; dudukot sa kanyang bulsa—isang kahita ng posporo. Maingat na ilalagak sa kahita ang gagamba.

                                    TARANG. (Magiliw. Sa gagamba.)

Mam’ya na tayo maglaro, hane? ‘Kuha pa ‘ko ng pakain kay Hitsang..

10. EXT. FOREST TRAIL. MORNING.

Tagaktak ang pawis ni TARANG, papauwi; pasan sa pingga o balagwit (bamboo carrying pole) ang dalawang buwig na ligaw na saging at ubod ng bunga (betel or areca palm) na nakalagak sa buslo.

                                    TARANG. (Hingal, umaawit.)

                                                Leron, leron sinta…

                                                Umakyat sa papaya..

                                                Kaldero ang dala—

                                                Lalagyan ng tinola!

11. EXT. HOMEYARD. MORNING.

POV of TARANG, astride a rough-hewn log bench on which a peeled whitish soft banana trunk is held in place; TARANG lops off chunks—pig feed – that drop into a pail.

TATAY has ISANG held in the crook of one arm, playfully tickles the child.

NANAY emerges into view, reddish welts across her cheek and over the valley of her nose; she drags several lengths of peeled rattan vines across the ground.

                                    TATAY. (Beams, chuckles as he approaches NANAY.)

                                                Para kang nakalmot ng musang sa mukha…

                                    NANAY. (Chiding.)

                                                Ang hapdi nga, tinatawanan mo pa..

Kasi nga pumutol ako ng uway para maayos ‘yang kulungan ni Hitsang.

                                    TATAY. (Chiding.)

Kay Tarang at sa ‘kin ang ganyang gawain. Ipinaubaya mo na lang sana sa ‘min.

Makakapaghintay naman ang kulungan ni Hitsang.

                                    NANAY.

Ano ka? Hindi naman namimili ang gawain kung sino ang gagawa. Basta dapat lang matapos. Kailangan ng uway.

TATAY. (Gently, tenderly, lovingly caresses the scratches on NANAY’s mien.)

Hindi kailangang magalusan ang iyong mukha…

NANAY.

           

May nayapakan lang akong tangkay. ‘Tapos, bigla na lang—may umigtad na baging ng uway. Humampas sa mukha ko.

TATAY. (Tenderly kneads NANAY’s shoulders, as if in fond embrace.)

Mabuti’t hindi ka nahagip sa mata.

ISANG titters, reaches out for NANAY. TARANG, as he looks on at such tableau, smiles serenely in unalloyed joy.

12. INT. HUT. DAWN.

NANAY and TATAY stepping down on the bamboo stairs, setting out for communal work on another’s swidden planting grounds,

TARANG rolls in the mat he has slept on; in an adjoining mat, still swaddled in a blanket is ISANG, still asleep.

                                    NANAY. (To TARANG.)

Ikaw na muna ang mangalaga dito. ‘Pag lalabas ka, tiyakin mo lang na nakatali sa gitna ng bahay ang kapatid mo.

H’wag gaanong habaan ang tali—baka gumapang si Isang sa hagdan o sa batalan.

Takip-silim na’ng uwi namin ng Tatay mo. H’wag pabayaan si Hitsang, hane?

                                    TARANG.

                                                Opo… opo…

13. EXT. HUT. MORNING.

TARANG sets down the bamboo carrying pole with a pair of water-filled pails; scoops water with a hollowed gourd; hands the drinking vessel to TIA ORANG, barrio midwife in her 40’s.

                                    TIA ORANG. (Nearly short of breath.)

Salamat naman, anak. Nagsadya pa naman ako dito para tumulong makitanim, eh, kung saan naman pala nakitanim ang Nanay at Tatay mo.

                                    TARANG.

                                                Hindi pa po kami nagsisimulang magtanim.

                                    TIA ORANG.

                                                Ay, nahan ba ang dalawang ‘yon?

                                    TARANG.

                                                           

Baka pumaro’n po sa kabila ng ilog. Sa hinawan po ni Kakang Longhino.

                                    TIA ORANG.

                                                Nakow, inuna pa pala ang makitanim sa iba…

                                                Siya… siya… makatuloy muna do’n.

TIA ORANG takes a few halting steps to leave, then, looks at TARANG over her shoulders.

Pero kung hindi kami magkatagpo ng inay mo, ay, sabihin mo na lang na nagsadya dito ang Tia Orang, hane?

                                               

Napadaan ‘kamo… Sabihin mong makikitanim ako ‘pag nagsimula na kayo, hane?

                                    TARANG.

                                                Opo.. opo..

From the corner of his eye, TARANG sees his sister almost near the hut’s door, poop-smeared hands flung in impish glee.

TARANG. (In mock horror.)

Inakupow! Nagsaboy ka na naman ng mabantot na lagim! ‘Hale nga’t nang mapaliguan na kita..

14. EXT. RIVERBANK. MORNING.

TARANG hauls out of the water a fish trap—bombon, a tied-together bundle of bamboo and bush twigs—and lays it down a distance from the water’s edge. Gobies, mud fish, crayfish, shrimps and freshwater crabs leap and skitter out of the contraption, prompting TARANG to a frenzy of grabbing every skittering, wriggling critter he can lay his hands on, dumping each one into a creel tied to his waist; pure childish delight writ large on his face.

15. INT. HUT’S HEARTH. NOON.

Two pots simmer and steam away as TARANG deftly cuts up tomatoes; crushes a stub of ginger, then, dumps these into one of the pots.

He reaches for a jar of salt, takes several pinches, and tosses such into the pot, takes a ladle and samples the broth.

He scoops handfuls of shrimp and crayfish from a pail, dumps the ingredients into the pot; after a few beats, he tosses tips of edible fiddlehead ferns—pako—into the simmering soup; then, grins in amused anticipation as the rising steam from the pot wafts into his nostrils.

ISANG, waist tied with a length of rope, looks on in wonder throughout the proceeding.

                                    TARANG. (To ISANG.)

                                   

‘Lapit na ‘tong maluto. Gusto mo ng tagunton at ulang, ‘di ba?

16. INT. HUT. NOON.

Frugal repast is laid out on the bamboo floor: mound of steaming rice on a chipped enamel-coated tin plate (losa), some salt on a piece of banana leaf; crayfish and shrimp soup with fern tips chockfull in a coconut shell bowl.

TARANG feeds his sister, hand-to-mouth fashion, with bits of shrimp, greens, and rice.

17. INT. HUT. TWILIGHT.

Back-lit by soft fire from the hearth, TARANG with ISANG in his arms, sit at the top of the bamboo stairs; they are waiting for their parents to arrive.

NANAY and TATAY, visibly tired, emerge into view from a near distance, trudging toward home.

                                    ISANG.

                                                Na… nay… Na-a-a… nay!

18. INT. HUT. DAWN.

TARANG rouses from sleep, sees his father wrapping something in a buri carry-all, tying the bolo to his waist, then, leaving in a hurry.

TARANG follows him, halts, and gazes at the eastern embers of dawn; first shafts of light reveal a gathering mass of cottony cumulus clouds.

19. EXT. HUT. MORNING.

TARANG, bamboo carrying pole with a pair of water-filled pails slung on his shoulder nears the hut; he sees his parents engaged in a spat.

NANAY, with ISANG by her waist, is in near-tears with exasperation.

TATAY cradles a pullet, reins his temper and calmly bears his wife’s angry outburst.

                                    NANAY.

Si Paula ang nagbigay sa ‘kin niyon. Iningat-ingatan ko pa naman. ‘Tapos ipagpapalit mo lang pala sa dumalagang ‘yan? Ipinagpalit mo lang sa dumalaga… sa manok?

                                    TATAY.

Mas matanda pa ‘yung kamison kay Tarang, ‘di ba? Matanda na…

                                    NANAY.

                                                Oo, matanda kung matanda. Luma na nga.

Ako rin tumatanda.. parang sapin sa katawan… humihina ang mga hibla… naluluma.

Tatanda ako. ‘Pag tumanda ako, ipagpapalit mo na lang din ako. Gano’n ba?

Gano’n ba?

                                    TATAY. (Soothing, placating… firm with conviction.)

                                                Mga bagay lang ang ipinagpapalit.

                                                Tatanda tayo. Tayo pa rin.

Declaration sinks in, douses cold water on NANAY; slowly, slowly she lifts her head, gazes at TATAY in a new light of insight.

            TATAY. (Solemnly, addressing his family.)

                        Tena. Magsisimula tayo. Ngayon.

20. EXT. SWIDDEN CLEARING. MORNING.

TATAY sets down the neck of the pullet on a tree stump, then, draws out his bolo; sunlight bounces off the polished blade.

Nearby, NANAY, TARANG and ISANG watch the proceeding, absorbed in fascination.

TATAY chops off the pullet’s neck; blood droplets geyser in a misty crimson spray; then, he raises the pullet, its blood still squirting, flung out in an arc.

                                    TATAY.

                                                Sa bulwak ng buhay

                                                Nitong aming alay…

                                                Ang pisngi ng lupa’y

                                                Inyong ipahiram.

                                                Maligno’t engkanto

                                                Humayo po kayo

                                                Kamay na may abo

                                                Magyayaman dito.

                                                Impakto’t diwata

                                                Ng liblib at lupa

                                                Lumisang may tuwa

                                                Umalis na kusa…

                                                Sa bulwak ng buhay

                                                Nitong aming alay

                                                Biyaya ng lupa’y

                                                Inyong ipahiram.

Sa papawirin, unti-unting matatakpan ng balumbon ng mga ulap—kagampan sa ulan—ang mukha ng araw.

Sa lawak ng lupang hinawan, banayad na hahaplos ang hangin; ikakaway ang dahon at tangkay ng mga puno; isasakay sa bagwis ng lawiswis ang mga napigtal na mga dahon at mga talulot—kakawate, kabalyero, dapdap, sabidukon, atbp.

Susulpot sa ‘di-kalayuan si KAKANG LONGHINO, ang babaylan at dalawa pang babae, nakabihis na pansalang sa pagbubukid; marahan, tila taimtim na prusisyon sa kanilang paghakbang patungo kina TATAY.

                                    KAKANG LONGHINO. (Kay TATAY.)

                                                Nakapag-alay na?

                                                Aba’y magsimula na tayo.

                                    TATAY. (Kay TARANG.)

                                                Ang mga binhi, anak. Magpupunla na tayo.

Iaabot ni TARANG ang isang buslo ng mga binhing palay sa ama; bawat magtatanim ay kukuha sa buslo ng tig-isang dakot ng binhing butil.

21. EXT. SWIDDEN CLEARING. MORNING

Time lapse photography, magsisimula sa mahinay na andante hanggang sumapit sa rock ‘n roll allegro.

Mistulang sayaw sa latag ng lupain ang ilalarawan ng mga nakahanay na tauhan, pawang yuyukod—malalim na rei o pagbibigay-galang sa silangan, sa mga bathala’t diwata, kay Amaterazu-o-Kami-- mula baywang sa simula ng kanilang gawain.

Ang sayaw:

1.    Hakbang-pasulong ang kanang paa;

2.    Sudsod sa may gilid ng paa ng dulos (dibble) o tinulisang piraso ng kawayan, na hawak ng kanang kamay;

3.    Maghuhulog ng ilang butil ng palay—kimkim ng kaliwang kamay—sa binutas ng dulos;

4.    Hakbang-pasulong ng kaliwang paa; tatabunan, bahagyang pipitpitin ng kanan at kaliwang paa ang pinaghulugan ng mga binhing butil;

5.    Hakbang-pasulong ng kanang paa, at paulit-ulit na iimbay, iindak ang katawan ng mga nakahanay na tauhan sa ganitong sayaw.

Kalaunan, mapapag-iwanan sina TARANG at NANAY, na kilik pa rin sa kanyang baywang si ISANG.

Inot na mag-uunat-unat si NANAY; ilalagak si ISANG kay TARANG.

                                    NANAY. (Kay TARANG.)

Amina ‘yang mga ipupunla mo’t sumilong kayo sa lilim ni Isang. Ikaw na muna’ng mag-iwi sa kapatid mo.

                                               

                                                Hahabol ako sa kanila.

Maiiwan si TARANG, pawisan, kalong sa kanyang mga bisig si ISANG.

Mahinang dagundong ng kuog mula sa malayo; hintakot na yayapos si ISANG sa kapatid.

22. EXT. SWIDDEN CLEARING. TWILIGHT OR ABOUT ANGELUS/VESPERS HOUR.

Taimtim na magtutulos ang babaylan ng krus na buho, kawayan o kahit bamban (somewhat of a rarity these days, although there are a few stands in Mt. Makiling) sa bukana ng pinunlaang hawan ng lupa.

Nakapaligid sa babaylan ang mga kasama niya sa maghapong gawain—sina NANAY, TATAY, TARANG, ISANG at ang dalawa pang babae.

KAKANG LONGHINO. (A la canta Gregoriana ang pagbigkas.)

Sa apoy hinubdan ang mutyang katawan,

Sa lunti ng palay muling bibihisan…

Sa krus na kawayan ng Poong Maykapal

Ilalagak naman yaring kahilingan…

(Dudukot, mula munting buslo sa kanyang tagiliran, ng bungkos ng tanglad, nilala na mistulang korona; ilalagay sa paanan ng krus.)

Ilagak ang galak sa bungkos ng tanglad;

Sa hangi’y ikalat yaring halimuyak—

Ay! Ipalaganap, amihan, habagat

Ang pawis na alat ng aming paglingap!

(Dudukot; maglalabas ng ilang pirasong luya; ilalagak sa paanan ng krus.)

Sanga-sangang ugat, kapara ng kidlat

Siyang sasawata’t papalis, wawasak

Sa bantang tagsalat ng mga satanas

Sa itim na balak nilang talipandas!

(Dudukot; maglalabas ng ilang tipak ng makinis na bato—preferably bloodstones that purportedly grant wishes—na ilalagak sa paanan ng krus.)

Bigat nitong bundok, nawa’y pumaloob

Sa abang pagyukod ng butil na handog—

Sisilang sa abo’t mula sa alabok,

Butil din ng ginto’t biyayang pupuspos…

LAHAT. (A la ‘Kyrie Eleison.’)

Dinggin Mo po, dinggin

Ang aming dalangin…

Tupdin Mo po, tupdin

Yaring hinihiling…

Siya nawa… Siya nawa.. Siya nawa..

Huhuni ang hangin na tila awit ng mga kawan ng ibon. Guguhit sa papawirin ang mga sanga-sanga ng kidlat. Aalingawngaw ang kulog mula sa malayo.

23. EXT. HUT. EARLY EVENING.

Halos magliyab sa diklap ng kawan-kawang alitaptap ang paligid.

Musmos tila ang NANAY, kilik si ISANG; nakikipagsayaw sa palikwad-likwad na mga alitaptap.

Nakaupo sa baytang ng hagdang kawayan sina TATAY at TARANG, nakamasid sa mag-inang puspos ng tuwang musmos.

                                    TARANG.

                                                ‘Tay?

                                    TATAY.

                                                Uhmm?

                                    TARANG.

Ba’t po ipinagpalit ang kamison ni Nanay ng dumalaga?

                                    TATAY. (Paternal, doting.)

Kasi kailangan nating maghandog sa lupa… sa gubat.

Hinubaran natin ang lupa ng saplot.. Hinawan ang mga puno, mga damo’t sukal… sinunog.

Pero bibihisan uli natin siya.. mayuming dilag na umiiyak dahil winalat natin ang kasuotan niya.

                                                           

                                    TARANG. (Puzzled.)

                                                Babae ang lupa?

                                    TATAY.

Babae nga…

Sinusuyo natin. Para hindi magtampo. Magkimkim ng ngitngit.

Naghandog tayo ng kapalit ng damit panloob ng Nanay.. ‘yun nga, dumalaga.

                                   

                                                           

TARANG.

                                                Hindi na magagalit sa atin ang lupa?

                                    TATAY. (Sighs, grins.)

                                                                       

Sana nga… sana nga.

Ah, bukas pala, kailangan nang atipan ang kural ni Hitsang. Nakagayak na ang tag-ulan. Kawawa naman kung mabababad sa ulanan. Kagampan pa naman.

(Kina NANAY at ISANG.)

Oy, mahalumigmig na, ah. Parine na’t baka maserenohan ang bata.

24. EXT. HUT. MORNING.

TATAY fits out joists atop the sow’s corral; nearby, TARANG folds buri (anahaw) fronds into shingles.

TATAY sets the buri shingles onto the joists, lashes the thatched roofing with rattan strips.

TATAY and TARANG grins in satisfaction after the task is done.

                                    TARANG.

Hayan! May bubong na ang bahay ni Hitsang! Hindi na kayo mababasa ng ulan ng mga kulig mo!

                                    TATAY. (Laughs, wistful.)

                                                                       

Kahit sana anim na kulig… anim na kulig.

25. INT. HUT. DUSK.

Gentle breeze gathers strength, turns to gusts browsing over the hut’s thatched roof. Lightning bolts brighten up the hut’s vicinity, as seen from a window and the open door, revealing the figure of TIA ORANG, shuffling her way to the hut.

                                    TATAY.

Ah, mayroon tayong dumarating na panauhin. May kasalo tayo sa hapunan.

                                    NANAY.

                                                Si Tia Orang. Ay, salubungin mo nga, Tarang.

TARANG goes to meet TIA ORANG; takes her hand to his brow, then, leads her to the hut. Light drizzle turns to heavy downpour.

                                    TATAY. (Magmamano.)

Ay, Tia Orang. Talagang ibig yata ng langit na ditto na kayo magpalipas ng gabi.

                                    TIA ORANG. (Chiding in mock resentment.)

Ay, kayo nga. Nagpasabi pa naman akong makikitulong sa inyo sa pagtatanim… eh, hindi na ninyo ako hinintay.

                                    NANAY. (Magmamano.)

                                                Kahapon lang po kami nakatapos sa pagpupunla.

                                    TIA ORANG.

Ay, talagang kinakasihan kayo ng panahon. Kasunod agad ang buhos ng ulan.. Bukas-makalawa’y iluluwal na ang mga usbong ng palay.

                                    TATAY.

Dumulog na po muna tayo sa ating hapunan… masarap na ulam ang saganang kuwentuhan.

                                    TIA ORANG.

H’wag muna. Dapat munang sulitin bago dumulog sa pagkain. Kapag hindi gumawa, hindi ikakaloob ang awa.

                                    NANAY.

                                                Si Tia Orang talaga.

                                    TIA ORANG.

Lahat naman tayo’y tumatanda. Mainam lang na gawin pa rin ang nakamulatan mula pagkabata.

(Kay NANAY, habang naglalabas ng bote ng langis ng niyog na may luya’t iba pang ugat-ugat.)

Hale ka, hihilutin kita. Huling lumapat ang mga kamay ko sa ‘yo’y nang manganak ka kay Isang.

(Magsasalin ng langis sa palad, saka pagkikiskisin ang kanyang mga palad.)

NANAY.

Maglalatag pa po ba ng banig?

TIA ORANG.

Ay, Tarang. Ipaglatag mo muna ng banig dine ang nanay mo.

Maghuhubad ang NANAY habang nakamata lang si TATAY at ISANG. Kukuha ng nakalulong banig sa isang sulok ng bahay si TARANG.

26. INT. HUT. EVENING.

Malamlam na liwanag ang nakatanglaw sa tagpo.

Nakahiga ang NANAY, walang anumang saplot sa katawan, nangingintab ang balat sa naipahid na langis ng niyog; nakapukol ang kanyang tanaw sa atip ng bahay, pinapakiramdaman ang sariling katawan.

Nakamata lang ang TATAY, sina TARANG at ISANG, tila mga sakristan sa idinaraos na pagsamba.

Masinsinan, taimtim ang paglalandas ng mga daliri at palad ni TIA ORANG sa hubad na katawan ng NANAY.

                                    TIA ORANG. (Matter-of-fact, eloquent.)

Latag din ng lupain ang kabuuan ng katawan—may mga bukal, may mga batis… at dumadaloy ang kung anong liwanag, sumasalin, pumupuspos sa iba’t ibang lunan ng katawan…

Nang mailuwal si Tarang, naglihis ako sa daloy ng ilang batis… para hindi agad masundan ang panganay. Pero pagkatapos ng ilang taon, pinapanumbalik ang nakalihis.

Gano’n uli nang maisilang si Isang.

Natitibag ang tibay ng katawan ng ina ‘pag walang patlang ang panganganak… naluluoy, nalalamiray… natutuyot.

(Huhugot ng malalim na buntong-hininga. Saglit na hihinto sa paghilot; lilingain sina TARANG at ISANG.)

                        Ay, mga anak…

            TARANG.

                        Po?

TIA ORANG. (Doting but edgy, the weight of apprehension and impending loss in her voice.)

           

Masdan n’yong mabuti, hane? Baka may mapulot kayo’t masinop sa ginagawa ng Lola Orang…

Aba’y maski ako, nakakaligtaan na ang mga natutunan ko. Noon..

Ngayon… baka hindi man lang maisalin sa inyo ang mga natuklas namin.

Baka malimutan.

                                    ISANG.

                                                Lo… la! Lo.. la-la! Lo-la-la-la…

                                    TIA ORANG. (Shifts to chatty, chirpy mode.)

Ay, Isang… Ang Lo-la-la-la ang unang nakahawak sa ‘yo! Dalawang taon ka na sa lupaing ito… at marami ka pang madudukal sa bunton ng panahon…

Huwag lilimot, hane?

                                    TARANG.

                                                Nalilimutan ko pong maligo… madalas.

                                    TIA ORANG. (Kay TARANG.)

                                                Diyaske ka!

‘Yong si Kakang Toteng… nakalimot mag-alay. Nakalimot magtaboy. An’tagal na no’ng namalagi dito, ha? Nang sumunod na taon, nabagsakan ng puno sa hinahawan niya. Putol ang isang kamay…

                                    TARANG.

                                                Po?

                                    TIA ORANG.

‘Yon namang si Tandang Tiago, naligtaang magpatulos ng krus sa kanyang hinawan. Sukat ba namang dapuan ng kung anu-anong sakit, ay… kawawa naman…

Pero mas kawawa ‘yung asawa niyang kagampan.. pulos linta ang iniluwal!

Naro’n ako… nakita ko.

27. INT. HUT. EVENING.

Hapunan, kasama si TIA ORANG na patuloy sa kanyang mga kuwento—na halos hindi na maririnig, tatabunan ng mga matalim na sagitsit ng kidlat, dagundong ng kulog at malakas na buhos ng ulan.

28. INT. HUT. SMALL HOURS.

Maaalimpungatan si TARANG, nakapamalukot sa higaang sako ng bigas sa gilid ng pinto ng bahay.

Sa pagitan ng buhos-ulan, dagundong-kulog, sagitsit-kidlat at kung anong inuusal ni TIA ORANG na nakahimlay sa isang sulok ng bahay, mauulinig ang masigabong paggibik sa labas.

Unti-unting bumabangon ang kung anong pananabik sa dibdib, mauulinig ang tibok ng puso at mga gibik sa labas.)

                        TIA ORANG. (Taimtim, umaawit wari pero mahimbing ang tulog.)

…adhuc quae reveles in hac nocte sicut ita revelatum fuit parvulis solis; incognita et ventura unaque alia me doceas…

Ano na’ng salinlahi kung walang salin-kaalaman?

Sa sulok ng paningin ni TARANG, masusulyapan niya ang pagbangon ng TATAY, magsusukbit ng gulok, patiyap na lalabas ng bahay.

Babangon si TARANG, aaninawin muna ang TATAY, ilalantad ng liwanag mula kidlat, na sagsag sa kulungan ni Hitsang.

                        TARANG. (Sabik.)

                                    Dapat Makita ko ‘to. Dapat.

Bababa sa baytang ng kawayang hagdan si TARANG, halos mapawi ang kanyang anyo sa buhos-ulan at karimlan.

29. EXT. CLEARING NEAR HUT. SMALL HOURS.

Nasa harapan ng kulungan ni Hitsang sina TATAY at TARANG, walang alintana kahit kapwa damsak na sa malakas na buhos ng ulan.

Kalong ni TARANG sa kanyang mga bisig ang isang kasisilang na biik.

                        TARANG. (Galak.)

Siya pala ang narinig kong gumigibik… muntik nang madaganan ni Hitsang.

                        TATAY. (Nasisiyahan.)

Dumaming bigla ang alaga mo, anak. Anim na biik! Anim! Bilog na bilog lahat!

                        TARANG.

                                    Ibabalik ko na po sa nanay niya. Para makasuso siya.

                        TATAY. (Pauses, cocks his ear; points at a wide swathe of the clearing.)

                                    T-teka, naririnig mo ‘yon?

                                    Parang an’daming kasisilang lang na sanggol… an’dami… umuuha!

                        TARANG. (Grins in pure glee.)

                                    Ang mga punla mo natin… iniluluwal na po ng lupa…

Streaks of lightning light up the environs, revealing TATAY and TARANG rapt in joy, unperturbed by the heavy downpour.

‘Ode to Joy’ chorale of Ludwig van Beethoven’s ‘Symphony No. 9’ thunders through the scene.

Closing credits trickle in.

Time-lapse photography—rice seedlings sprout out of the soil; grow; bear flowers; rice stalks turn heavy with ripe, golden grains.

FADE OUT.